Rutger Kopland dans l'Autre vie

 

 

 

 

L’Autre vie

De Bruges à Groningue sur les pas d’Yves Leclair

 

 

 

Il a beau intituler l’une de ses œuvres Orient intime, il ne peut s’empêcher d’évoquer çà et là les Pays-Bas, ses paysages, ses passants, ses poètes. La quatrième de couverture de ce livre de 2010 ne s’ouvre-t-elle pas sur ces mots : « Il suffit, par exemple, que j’entende converser un Frison dans les canaux lumineux de la campagne de Groningen, très au nord des Pays-Bas… » ? Quant à l’ultime texte du volume, il offre une citation d’Etty Hillsesum : « Donne-moi chaque jour une petite ligne de poésie, mon Dieu, et si jamais je suis empêchée de la noter, n’ayant ni papier ni lumière, je la murmurerai le soir à ton vaste ciel. Mais envoie-moi de temps en temps une petite ligne de poésie. »

Entre deux villages de France, un passage chez Virgile et l’office des Vigiles, son recueil Cours s’il pleut (2014) recèle un cycle « Haut pays bas », des sonnets « à l’envers » pourrait-on dire, composés en Hollande au début du présent millénaire, dans les pas de Rutger Kopland qui vivait du côté de Groningue et auquel il dédie « Groningen à vélo », poème où l’on retrouve la prédilection d’Yves Leclair – puisqu’il s’agit de lui – pour les jupes et les formes féminines, « jambes croisées » ou « globe des seins blancs ».

Ayant transformé le lieu-dit Courcilpleu en un titre de recueil : Cours s’il pleut (2014), Yves Leclair goûte en gastronome la toponymie locale : « […] J’aime prononcer / les mots d’autres langues, surtout quand ils / sont imprononçables/ Et renoncer / à en savoir le sens rend plus fertile / leur sens […] ». Plus loin, lisant Giono, il repense au « tabac orange hollandais » qu’il achetait, enfant, pour son père…

 

Déjà dans Prendre l’air, qui date de 2001, on trouve trace du poète hollandais Kopland sous la plume du Français : « La poésie d’Yves Leclair, écrivait alors Pierre Perrin, apparaît ainsi d’autant plus retenue qu’elle voudrait retenir le fleuve du temps. Le pari que l’auteur est en train de gagner, en un temps où les équarrisseurs de la poésie-qui-soi-disant-n’existe-pas reprennent de la vigueur, tient à ce que l’inconnu peut encore nous surprendre. Ce dernier ne braille ni ne s’agite. Il monte en secret du fond de chacun de nous comme le souffle auquel il faut bien prêter l’oreille ; quand le râle l’emporte, il est trop tard. ‘‘Regarde-le bien, le temps, / droit dans les yeux avant qu’il soit passé.’’ Il n’en faut pas moins un miroir ou, mieux, quelqu’un, une présence pour s’en rendre compte. Yves Leclair l’écrit lui-même ‘‘en mijotant des poèmes de Rutger Kopland’’, comme il le précise encore en note d’un beau sonnet en l’air. L’autre est de la sorte relégué en bas de page, encore tenu à distance, comme le moi, quand l’idéal serait peut-être, contre l’éviction de ce dernier que Pascal haïssait aussi, la fusion. »

Kopland - seul poète hollandais publié à ce jour en volume chez Gallimard, ceci grâce à Paul Gellings épaulé par Jean Grosjean –, Yves Leclair lui consacrait à l’époque, par un soir où « il fait seul », quelques pages dans la NRF (janvier 2001) : « Kopland river, improvisation n°1 sur la poésie de Rutger Kopland ». Un début de lettre adressé au confrère admiré, des notes prises sur le vif, en relisant Songer à partir et Souvenirs de l’inconnu : « De certains poèmes de Kopland, on pourrait dire qu’ils sont l’exacte musique de l’hiver. Et qu’ils savent en garder le secret. » Ou encore Kopland, « poète de l’entrée en hiver ». « Kopland river, lande d’hiver ». Les titres que retient le Hollandais ne manquent pas de fasciner Leclair, tant ceux des recueils que ceux de certains poèmes. La simplicité apparente de cette poésie le plonge « dans la nudité de l’être, dans l’ouvert, sa misère et son mystère », dans une « parole ravagée par une conscience très aiguë de la finitude ». Et de conclure : « Nous sommes des étrangers enfermés dans nos solitudes absolues. »

 

Œuvres poétiques complètes de Rutger Kopland, Van Oorschot, 2013

 

 

Dans le recueil le plus récent d’Yves Leclair, L’Autre vie (2019), le Hollandais est encore là sous la forme d’une citation en néerlandais : « Wie wat vindt heeft slecht gezocht » (Qui trouve quoi que ce soit a mal cherché), un « viatique de feu » de « l’extraordinaire Rugter Kopland » précise Emmanuel Godo. Kopland présent, cette fois non au Nord des Pays-Bas, mais à Bruges (en mars 2014), au cœur d’un verset : « Heureux d’avoir pendu ma ballade de perdu, aux airs de l’Onder het vee de mon cher Rutger Kopland, trouvé en édition originale, ici, dans une improbable librairie. / Jusqu’au moment de me hisser sur le marchepied du train in extremis, après avoir pas mal trotté, me répéterai à contre-pied ce vers qui m’a trouvé et détroussé à la porte, comme un ancien air de fox-trot : / Wie wat vindt heeft slecht gezocht. »

C’est que L’Autre vie s’arrête bien plus au pays de Guido Gezelle et de Hugo Claus qu’en Hollande. Écrit à Bruges, lui aussi en mars 2014, un « Béguinage » ouvre le cycle « Au sein du royaume ». Le cycle suivant, brugeois à part entière, s’intitule « Septième ciel », qui est aussi le titre d’un In memoriam dédié au prêtre-poète du XIX^e siècle, grand précurseur des lettres flamandes modernes ; lui succède une pièce dédiée à Karel Jonckheere (1906-1993) : « La châsse de Sainte-Ursule ». L’Anversois Max Elskamp n’est pas oublié : « Diablerie enluminée ». L’évocation d’une roulotte de romanichels permet à l’auteur de se remémorer un autre artiste flamand, Jan Yoors (1922-1977). Une fois de plus, bien des pérégrinations sous la plume d’Yves Leclair, aux quatre coins de la France, aux quatre coins de l’Europe… Une fois de plus, un poème à l’ami Kopland, en date du 10 avril 2002, soit trois mois avant la disparition du poète hollandais, composé entre Haarlem et Rien van den Broecke Village :

 

 

Retrouver le Nord 

 

Vent de la mer du Nord, vent glacial près d’Haarlem, vent qui donne des couleurs aux jours, aux oreilles,

 

vendeurs marron d’Inde qui brûlent de l’encens devant des éléphants en faux bois de santal pour attirer le chaland en plein courant d’air.

 

Ce soir, le ciel rosit tout le ciel du polder. Les vols des colverts comme des avions de chasse fusent sur l’eau des canaux dans l’air bleu de Delft.

 

Entre les bungalows, les house-boats, on voit passer une déesse blonde avec des bières.

 

 

Le travail de traduction de Paul Gellings : Songer à partir (1987) puis les Souvenirs de l'inconnu (1998), a d’autant plus porté de fruits que Richard Rognet opte pour une strophe du Hollandais en épigraphe à Un peu d’ombre sera la réponse alors que Guy Goffette dédie à son tour des vers à Rutger Kopland : « Poète en Groningue », du cycle « Compagnons de silence » paru dans le recueil Un manteau de fortune :

 

Songer à partir, disait-il, et c'était encore

sous les mots du poème comme une barque

quand le soleil se noie au milieu du lac,

juste là où le vent n'élargit plus

 

les cercles, une barque frêle et qui

fait mine de vouloir s'en aller, va, revient,

et l'eau proteste contre la proue, et personne

 

pour comprendre et traduire cela :

 

que de si petites vagues – rêves, souvenirs

– aient toujours raison de nos plus fiers

élans, de nos désirs d'échapper au reflux.

Personne, sinon celui qui parle de partir

 

et cherche encore un endroit pour rester.

 

 

 

Entretien radiophonique avec Yves Leclair 

 

 

L’Autre vie d’Yves Leclair « n’est pas ailleurs, dans un illusoire monde autre : elle se laisse entrevoir ici et maintenant. Le poète est cet homme qui saisit l’instant de l’entrebâillement et en transmet la force bouleversante à ses contemporains : il les sait claquemurés et privés du mystère sans lequel la vie humaine s'étiole ». Ses poèmes creusent une quête intérieure : « Tente tout d’abord, écrit-il dans Orient intime, de rejoindre ton nom : ‘‘le clair’’, la transparence. Fiat lux. Ici commence en vérité un très intéressant voyage. Ici ton premier tour du monde. Mais n’oublie pas d’ôter tes gros godillots avant de monter aux barreaux de l’échelle de lumière. Prends leçon sur les sherpas. Ils vont pieds nus en souriant. Pieds nus, cette noblesse, celle du marcheur, du nomade, du passant ordinaire ou moribond, la seule ou presque devant laquelle s’incliner. L’écriture est ma tente démontable de nomade dans le désert quotidien de notre vieille Europe, en marche à l’étoile vers mon Orient. Mais je sais que ‘‘Orient et Occident ne sont aussi que des désignations temporaires pour des pôles au-dedans de nous-mêmes’’ (Herman Hesse). » Des soupçons de l’autre vie, une part du royaume, le poète en reconnaît dans les petits riens et les grands hommes des plats pays.

 

Daniel Cunin

 

 

documentaire consacré à R. Kopland, sous-titrage en portugais 

 

 

 

Table ronde sur la traduction

 

 

 

La traduction de témoignages liés à la Shoah

 

 

symposium organisé par la Faculté de Lettres

 

de l’Université de Gand

 

28 novembre 2017

 

 

Modératrice

Désirée Schyns (UGent)

 

Participants

David Bellos, Mireille Cohendy, Daniel Cunin,

Marianne Kaas, Philippe Noble

 

 

 

 

 

 

Les ouvrages évoqués

 

Hélène Berr, Journal, Tallandier, 2011, traduit en anglais par David Bellos.

Georges Perec, W ou le Souvenir d’enfance, Denoël, 1975, traduit en anglais par David Bellos.

Hélène Berr, Journal, Tallandier, 2011, traduit en néerlandais par Marianne Kaas.

Fabrice Humbert, L’Origine de la violence, Le Passage, 2009, traduit en néerlandais par Marianne Kaas

Carl Friedman, Mon père couleur de nuit, traduit du néerlandais par Mireille Cohendy, Denoël, 2001.

Harry Mulisch, L’Affaire 40/61, traduit du néerlandais par Mireille Cohendy, Gallimard, coll. « Arcades », 2003.

Anne Frank, L’Intégrale, traduit du néerlandais par Philippe Noble et Isabelle Rosselin, Calmann Lévy, 2017.

Etty Hillesum, Les Écrits. Journaux et lettres. 1941-1943, traduit du néerlandais par Philippe Noble et Isabelle Rosselin, Le Seuil, coll. « Opus », 2008.

Evelien van Leeuwen, Modeste in memoriam. Souvenirs lointains, traduit du néerlandais par Daniel Cunin, Le Rocher, 2007.

Philip Mechanicus, Cadavres en sursis. Journal du camp de Westerbork, traduit du néerlandais par Daniel Cunin, Notes de Nuit, 2016.

 

 

Bande son du documentaire sur Philip Mechanicus

réalisé par Fabian Gastellier - voix de Jean-Claude Dauphin

 

 

 

 

Signes de frontière

 

 

 

Le premier recueil de Scott Rollins

 

 

 

Le musicien, éditeur et poète newyorkais Scott Rollins vit depuis longtemps aux Pays-Bas. Sa connaissance de la langue néerlandaise l’a conduit à traduire bien des écrivains du cru dans sa langue maternelle, mais l’a aussi amené à composer quelques poèmes directement dans sa langue d’adoption ou à transposer dans celle-ci un choix de sa production en anglais. C’est ce dont rend compte Grenstekens (mot à mot « signes frontaliers »), son premier recueil publié aux éditions In de Knipscheer, lequel se divise en deux volets.

Le premier propose 35 invitations au voyage dans diverses contrées, au-delà des frontières étatsuniennes ou hollandaises, de la Frise au Mexique en passant par la Crète et l’Océanie, mais aussi à l’intérieur du corps ou d’une habitation, sur un pas de danse ou des rythmes de percussions. Il s’agit surtout, en réalité, d’explorer, à travers l’évocation de la flore et de la faune (ici une grive, là un faucon, plus loin l’albatros, au milieu d’une mélodie un éléphant, sans oublier des crabes, un poisson-lune et un brochet, « une baleine bleue et grise », « une colonne de fourmis », une « mite bleue sur un mur blanc ») et quelques bribes de souvenirs, nos frontières mentales en même temps que celles du rêve et celles de la compassion.

Qui est cet homme privé de main, mais qui, n’ayant pas encore perdu sa voix, articule le vent sur le littoral du pays de Galles ? De quelle forêt tropicale surgit cette pirogue, menace pour les poissons, et pourtant moins dangereuse semble-t-il que le héron puisque tout à fait urbaine sous sa forme de calligramme (« Noot van de rivier ») ? Comment le crapaud des gorges du Tarn parvient-il, sans le moindre secours des éléments ni des hommes, à échapper à l’étau des mâchoires d’un serpent ? Quelle relation entretient le corps humain avec les nuages ? Comment franchir une frontière en déménageant en soi-même ? Et quid des chemins que l’on emprunte et qui ne mènent pourtant nulle part ?

Ces périples qui revivent en autant d’instantanés intemporels, de paysages hors de tout espace, de natures mortes bien vivantes – cette pomme bientôt croquée qui rougit à la manière des joues du poète et dont les pépins subissent une mutation anthropomorphique –, commencent toutefois dans l’un des paysages les plus familiers à l’auteur, celui des mots. Car traduire est aussi le passage d’une première frontière, une exploration d’un inconnu supposé connu, chaque poème constituant une tentative de traduction de soi-même, d’autrui et de ce qui nous entoure :

 

 

Vertaling                                                  Traduction

 

Zoals lichamen losgelaten                          Tels des corps libérés

op andere kringen                                     dans d’autres cercles

die vermoeden waar                                  qui présument de l’endroit

andere kernen kunnen zijn                         où d’autres centres pourraient être

 

In een nieuwe stad met                              Dans une nouvelle ville aux

vers geschudde straatnamen                      noms de rues depuis peu battus

 

Het pak kaarten in je handen                     Le jeu de cartes que tu tiens

vormt zich                                                se transmue en

tot de tong van een ander                         la langue d’autrui

 

een stuk van jezelf.                                  une part de toi. 

 

traduction D.C.

 

 

Langue étrangère, avec des traductions de poèmes de Hugo Claus,

Lucebert, Gerrit Kouwenaar et Bert Schierbeek

 

Intitulé « Een verzameld gedicht » (Poème compilé), le second volet de Grenstekens prolonge le voyage dans la langue par le biais du poème « Landschap van verlangen » (Paysage du désir) traduit en 23 langues – du tamazight au chinois en passant par le gaélique d'Irlande, la version anglaise étant bien entendu de la main de Scott Rollins lui-même. On songe à Langue étrangère de Jean-Clarence Lambert, ami des Vijftigers : « De toute façon, la poésie est une langue étrangère. […] Dans la forêt des langues, elle invente des lieux non lieux : lieux nomades, lieu d’exil ». Manque encore toutefois les transpositions dans quelques langues des Antilles néerlandaises – là où, sans doute, « arriver est un éternel départ » – que l’auteur arpente peut-être plus encore que les autres contrées.

 

 

Landschap van verlangen                      Paysage du désir

 

Het is wind die je gezicht streelt                C’est le vent qui caresse ton visage

en de geur van kamille                             la fragrance de camomille

die je een glimp doet opvangen                 te donnant d’entrevoir

 

van alles dat voor je ligt                           tout ce qui est devant toi

schijnbaar leeg tot                                   vide en apparence jusqu’à

je oog scheep gaat                                  ce que ton œil appareille

in die wolk                                              sur ce nuage

tot het                                                    jusqu’à ce qu’il voie

de komende oogst ziet                            la moisson à venir

tot het zich afvraagt                                et se demande

of iemand thuis is                                   si quelqu’un est chez soi

in dat huis                                             sous ce toit

daarginds.                                             là-bas.

 

traduction D.C.

 

 

La photo de couverture, prise par le poète lui-même, nous montre les deux bras dressés d’un cactus, à la frontière entre terre et mer – les îles où l’on échoue ont-elles une frontière, s’inscrivent-elle réellement dans le temps ? Tel un fanal, un signe, une trace de frontière, tel le poète, le cactus se tient là immobile, fixant, au-delà des terres et de l’océan, l’horizon avant d’ouvrir les bras sur l’imaginaire, de « saisir à pleines mains l’air », de « peindre avec les couleurs de l’eau », avant de tourner le regard sur les frontières franchies en lui-même. « Regard sur l’infini ? Quand l’œil intérieur / tout à la fois en éveil et en sommeil / sans penser ni cligner / rêve ce qu’il voit ».

 

Daniel Cunin

 

 

Musique des Antilles néerlandaises, disque produit par Scott Rollins

 

 

 

 

 

 

‘Water naar de zee dragen is core business’

 

 

 

Un entretien avec W.J. Otten 

 

  

À la suite d’un compte rendu sur le recueil d’essais Onze Lieve Vrouwe van de schemering: essays over poëzie, film en geloof, un entretien avec son auteur, l’écrivain néerlandais Willem Jan Otten, publié dans le périodique flamand De leeswolf, n° 4, 2010, p. 246-247. Deux romans de cet auteur sont disponibles en français : Un homme par ouï-dire (Les Allusifs) et La Mort sur le vif (Gallimard).

 

 

Daniel Cunin: In Onze Lieve Vrouwe van de Schemering besteed je veel aandacht aan verschillende genres. Naast het werk van enkele dichters, denkers en regisseurs komen Harry Potter, De brief voor de koning en Geheimen van het Wilde Woud van jeugdschrijfster Tonke Dragt en een schets van een filmscenario aan bod. In de ‘Dankbetuiging’ schrijf je dat de stukken ‘niet chronologisch geordend zijn’. Welke logica zit achter de volgorde die je gekozen hebt?

Willem Jan Otten, 2014

Willem Jan Otten: Eenzelfde logica als achter een dichtbundel – het boek moest een ‘doorlopende compositie van losse delen’ worden, zoiets als een ‘suite’. Alle stukken behalve één (het titelessay, dat ouder is) zijn de afgelopen tien jaren geschreven; vrijwel allemaal zijn ze voor het boek bewerkt. Hun raison d’être is het religieuze bestaansbesef dat mijn leven en werken sinds anderhalf decennium beheerst. Ik wilde het boek beginnen met gedenk over het geheugen, en het laten eindigen met een bericht uit mijn geloofspraktijk, in dagboekvorm. Alles bij elkaar is het een afdaling in mijzelf; de methode is dikwijls die van de herkenning: ik ben een lezer, een waarnemer, ik leer mijzelf kennen door de woorden, de (film)beelden en vooral de poëzie van anderen. Het hart van het boek zijn de Berlijnse Geloofsbrieven: vijf colleges die ik aan de Freie Universität Berlin heb gegeven over de inleving, in romans en in films. Er is geen betere manier om in je zelf af te dalen dan door de beweging ‘het personage in’ te maken – je in een personage in te leven. Ik vind dat raadselachtig: je leert je zelf kennen door met de ogen van een ander te kijken.

 

DC: Waarom heb je (slechts) drie pagina’s van jouw essay Het wonder van de losse olifanten overgenomen?

 

WJO: Het wonder van de losse olifanten (2000) was bedoeld als een beredeneerde geloofsbelijdenis. Ik heb het geschreven kort na mijn opname in de Kerk, het heeft als ondertitel: ‘Rede tot de verachters van de christelijke religie’. Zo heet een beschouwing van Schleiermacher, die ik overigens nooit helemaal uitgelezen heb, maar de titel was precies wat ik zocht.

De apologie heeft zijn heilzaam werk gedaan, maar het verhaal van de losse olifanten wilde ik graag uit die wat apodictische context redden. Het vertelt eigenlijk hoe ik schrijver ben geworden, ofschoon ik nog geen acht was toen het wonder zich voltrok. Het wonder dat er in beschreven wordt, is om te beginnen een vorm van poëzie. En daar gaat het in het boek vaak over: het poëtisch domein loopt over in het religieus terrein.

Waarmee ook gezegd zij dat Onze Lieve Vrouwe van de schemering geen apologetisch geschrift is geworden, al zie ik dat ik mijn enthousiasme voor het christelijk geloofsdepositum niet voor me kan houden. Ik hoop dat het me wordt vergeven; het heeft lang geduurd voor iemand weer eens van binnen uit en uit volle borst over de eucharistie schreef. En over het mysterieuze bidden. Ik wil naar vermogen mijn bijdrage geleverd hebben aan het herstel van het sacramentele/symbolische denken. Het Westen is wat dat betreft armetierig geworden – hoe rijker, hoe geestlozer.

 

DC: Waarom heb je een keuze gemaakt uit ‘dagboeknotities’ uit het jaar 2006 als slotstuk van het boek? Vormen ze het slot van jouw ‘boek over poëzie en geloof’?

 

WJO: Ik wilde eindigen met het alledaagse leven – christendom is geen wijsgerige abstractie, geen esthetische constructie.

 

DC: In hoeverre is jouw kijk op foto’s en filmbeelden veranderd in de loop der jaren? Je schrijft: ‘Beelden maken niet vrij – ze binden je, aan het zichtbare’. Hoe benader jij de kwestie van de idolatrie?

 

WJO: De films die ik zoek, laten iets zien wat je niet kunt aanwijzen. Je kijkt, en natuurlijk is er sprake van beelden, maar ‘het’ is onzichtbaar. Niet te zien. Dit klinkt hinderlijk esoterisch, maar met de film erbij begrijpt iedereen wat je bedoelt. Je kijkt naar een vrouwengezicht, je weet dat ze net gehoord heeft dat haar geliefde gesneuveld is, en daarna zie je wat zij ziet: een ezelsveulen dat bij haar moeder drinkt. Je kunt filosoferen tot je een ons weegt, maar het beeld van het ezelsveulen is iets ánders dan wat je ‘ziet’. Maar zeggen dat je haar ‘verdriet ziet’, klopt ook niet. Je ziet dat juist niet. Enfin, dit houdt maar niet op me bezig te houden, en met de gedachten hierover kan ik soms hele dagen vullen.

Eigenlijk sta ik nogal mozaïsch in het leven – van God krijg ik niet meer te zien dan de schaduw van een rug van een al voorbije schim. Maar die schaduw moet wel gefilmd worden, zonder beelden kun je niet laten zien dat er niets te zien is.

 

DC: ‘Dragen’ is in jouw leven en werk een kernwoord geworden (‘Ik begin te begrijpen dat alles verdragen is’ staat er op p. 245). Heb je niet de indruk dat je met een stuk als ‘De opspringzin’ over ‘de roeping tot het dichterschap als tot profetendom’ van Ida Gerhardt bezig bent water naar de zee te dragen? Dat degenen ‘die het verlangen naar geloof afwijzen’, onontvankelijk en blind zijn door de ‘twee grote leerstukken’ die ze aanhangen (dood is dood en lijden, dat is pech hebben) en waarover je het in jouw bespiegeling over Willem Barnard hebt?

 

WJO: Water naar de zee dragen is de core business van een schrijver, daar hoef je niet speciaal christelijk voor te zijn. Maar tegen de hedendaagse obsessie met de dood ingaan, tegen het leerstuk van de maakbare dood, dat maakt al gauw een hele Jeremia van je. Ik hou van quichoteske schrijvers als Gerhardt en Barnard, die alles bij elkaar nogal monter zijn blijven volhouden dat zij liever dood zijn dan geloven dat de dood alles is. God is dood, en de dood wordt god, daar komt het momenteel op neer, we praten over bijna niets anders meer dan over hoe en wanneer we uit vrije wil zullen sterven. Hier valt dus een boel water naar de zee te dragen.

 

DC: In jouw boek wijd je enkele pagina’s aan de dichter Chris J. van Geel (1917- 1974), die je ooit ‘de grootste levende Nederlandse dichter’ noemde, in de tijd dat je een ‘epigoon van hem was’. Hoe kijk je bijna veertig jaar later terug op je vroege werk? Op je werk vóór je doopsel?

 

WJO: Ik ben als schrijver begonnen door Van Geel na te doen – iets wat ik iedere aankomende dichter als hij niet Rimbaud is nog altijd zou aanraden. Het probleem van dichter zijn is niet het beginnen, maar het doorgaan nadat je beseft hebt hoe epigonistisch je bent. Ik ben nu, tien jaar na mijn doop, in een fase waarin ik steeds meer oog krijg voor de continuïteit in mijn eigen werk: ik zie duidelijker dat ik, pakweg twintig jaar geleden, met veel gedichten om de leemte draalde waar God mooi in zou passen, om met Kellendonk te spreken. Eigenlijk is m’n verlangen nooit niet transcendent geweest.

Ik ben me van kindsbeen bewust van een lezer. Ik stel me vaak voor dat ik, door te schrijven, gezien of gelezen wordt, door een bewustzijn. Vreemd genoeg is het juist de gedachte dat ik al gekend ben, dat mijn gedachten bij wijze van spreken al gelezen zijn voordat ze in me op zijn gekomen, die me aan het schrijven zet. Ik begrijp hier weinig van – waarom zou je je richten tot iemand die al weet wat je zeggen wil? Toch kan ik het speciale van poëzie (en van bidden) niet beter beschrijven dan zo.

Er is hier, sinds mijn kerstening, geen verandering in gekomen, de gedachte aan de Lezer is alleen maar concreter, reëler geworden.

Ik heb niet de illusie dat mijn poëzie hier beter van is geworden. Ik ben intensiever, gerichter gaan bidden, en doe dat bovendien ook nog bij voorkeur tijdens de roomse liturgie; tegelijkertijd is het ‘richtende’, met een onzichtbaar oor in gesprek zijnde karakter van mijn poëzie versterkt.

Toch vraag ik me af wat ik, toen ik op mijn zesendertigste de Penelope-gedichten schreef, van de gedichten gevonden zou hebben die ik nu schrijf. Ik lees de Penelope’s nog wel eens voor, en het klinkt raar, maar bijna altijd denk ik: beter heb ik nooit gekund. Maar ‘het’ heb ik niet met ze gezegd. Daar gaan die gedichten ook over, ze zijn liefdespoëzie, de geliefde is de afwezige, zelfs al zit hij tegenover Penelope. Het was ‘missen op het eerste gezicht’.

Misschien dat mijn zesendertigjarige zelf zou schrikken van mijn laatste reeks, ‘Het bloedend vermoeden’, waar ik momenteel een bundel van aan het maken ben. Van de directheid waarmee ik me tot een ‘u’ richt. Maar nu ben ‘jij’ niet Odysseus, maar God (die ik in m’n gedichten nooit bij naam noem), dat wil zeggen: ‘u’.

‘Hij mist dus nog altijd’ zal mijn zesendertigjarige zelf niettemin denken. We lijken hoe dan ook op elkaar.

 

DC: Zouden we kunnen zeggen dat, in je ogen, de Bijbelse mythen de overhand hebben gekregen op de Griekse mythen?

 

WJO: Het lijdensverhaal is anders dan, zeg, de mythe van Prometheus. Op het moment dat het lijdensverhaal je raakt, kan zich een soort virulente droefheid van je meester maken: het is mijn schuld dat hij gestorven is. En toch is hij voor mij gestorven. Hoe dol ik ook ben op de Griekse mythen (ik lees elk jaar eenmaal alle Metamorfosen), ze hebben nooit deze directe uitwerking op me gehad. Ik vind het rottig voor Prometheus dat hij aan de rots wordt geklonken en z’n ingewanden moet laten opvreten door gieren, maar hij heeft nu eenmaal het vuur gestolen, en dus zijn de goden boos. Ze zijn wreed, maar hebben gelijk. Zo is het eigenlijk altijd in Griekse mythen. De goden zijn boos op de mensen, want die willen als de goden zijn.

Er is dus een kwalitatief verschil tussen het lijdensverhaal en om het even welke Griekse mythe.

Uiteindelijk vind ik de Griekse mythen hooguit amusant, of, zoals in het geval van de Oedipus, gruwelijk ironisch, ‘op z’n Houellebecqs’ – maar niet, zoals het lijdensverhaal, verontrustend. Degene die zich Gods zoon noemt, is niet boos op de mensen. Hij wil, integendeel, door ze geloofd worden, liefgehad worden. Maar hij hangt.

Het is fundamenteel andere koek, en ik vind het moeilijk om de kruisweg een ‘mythe’ te noemen. ‘Een mythe die echt gebeurd is’, noemt C.S. Lewis het. Hoe het ook zij, met de Griekse mythen kun je als dichter spelen, van Pasen raak je doortrokken. ‘Hij liep het christendom op zoals een ander een ziekte’, met ongeveer die woorden beschreef Graham Greene het verschil.

 

DC: Hoe is het om een katholieke schrijver te zijn in een land zonder een sterke literaire katholieke traditie?

 

WJO: Ik zou mezelf geen ‘katholieke schrijver’ willen noemen, maar ‘een schrijver die katholiek is’. Om een katholieke schrijver te zijn, hoef je geen belijdend katholiek te zijn. In mijn ogen zijn Conny Palmen, A.F.Th. van der Heijden of Hans Maarten van den Brink katholieke schrijvers, dat is een nestgeurkwestie. Op eenzelfde wijze vond ik Hans van Mierlo een katholieke politicus, terwijl zijn inspanningen erop gericht waren om de christendemocratie uit te schakelen. Maar wat dat katholieke is? Je weet het pas als je er bijvoorbeeld gereformeerd tegenover stelt. Nicolaas Matsier vind ik, ondanks zijn atheisme, een gereformeerde schrijver.

Ik kan het niet goed uitleggen, maar het feit dat ik in mijn (essayistische) werk probeer te vertellen wat het voor een ‘moderne intellectueel’ betekent om in de menswording te geloven, deel te nemen aan de liturgie en je leven geschraagd te weten door de sacramenten, maakt mij nog niet tot een katholiek auteur. Ik denk dat ik, als ik al wat ben op dit punt, een montessorischrijver ben. Maar dan dus wel een die katholiek geworden is.

Er is geen sterke vaderlandse traditie van literatoren die (niet per se katholiek) openbaringsgeloof en moderniteit tot één leven denken. Vincent van Gogh, Gerard Reve, Willem Barnard en Frans Kellendonk (die desondanks bekende dat ‘het geloof hem niet deelachtig was geworden’) zijn bakens in deze. De twintigste-eeuwse schrijvers/denkers bij wie ik aanklamp, zijn internationaal: W.H. Auden, Georges Bernanos, T.S. Eliot, Graham Greene, Shuzaku Endo, C.S. Lewis, John Berryman, Les Murray. En er zijn natuurlijk filmmakers: Robert Bresson, Martin Scorcese, Paul Schrader, Lars von Trier.

Er zijn er méér, en ze vormen tezamen een soort ketting, hoe groot de onderlinge verschillen ook zijn. Ze laten hun personages geloven, en proberen dat geloof van binnen uit mee te beleven. En ook de twijfel en de wanhoop worden in geloofstermen meebeleefd. Paradoxalerwijs besef je pas echt dat zij geloofsschrijvers zijn als er in hun werk existentieel getwijfeld wordt.

 

 

Willem Jan Otten - VPRO Boeken 7 december 2014 met Wim Brands

 

 

 

 

De voorstromende openbaring

 

 

 

Willem Jan Otten

Onze Lieve Vrouwe van de schemering

Essays over poëzie, film en geloof

 

 

 

L’article qui suit est un compte rendu en néerlandais d’un ouvrage de Willem Jan Otten, paru dans le périodique flamand De leeswolf, n° 4, 2010, p. 246-247. Deux romans de cet auteur sont disponibles en français : Un homme par ouï-dire (Les Allusifs) et La Mort sur le vif (Gallimard).

 

 

 

In de essays, dagboekaantekeningen, colleges en andere teksten verzameld in Onze Lieve Vrouwe van de Schemering (de meeste zijn eerder in een andere vorm in kranten of tijdschriften gepubliceerd) vordert Willem Jan Otten op het middenpad en de zijpaden die hij sinds enige tijd bewandelt. Aan de hand van het werk van tientallen kunstenaars, zowel schrijvers als schilders of filmmakers, onderzoekt hij, niet zelden op het drielandenpunt waar literatuur, filosofie en theologie elkaar raken, enkele kernvragen die terug te brengen zijn tot de grondverhalen, oermythen en symbolen van het katholicisme.

De meerwaarde van zijn zoektocht berust op het feit dat hij met zijn eigen ‘verhalen’ laat zien hoe die verhalen, mythen en symbolen zich in het concrete leven vertalen, in hoeverre die inzichten op algemeen menselijk vlak geldig kunnen zijn en onze dagelijkse beslommeringen en gevoelens kunnen belichten en verlichten. Otten geeft als dichter vorm aan een bewustwordingsproces en een ervaring (de twee basiskenmerken van het geloof, het geloof dat hand in hand gaat met de ratio zoals kerkvaders, pausen, mystici en andere vooraanstaande auteurs in de loop der eeuwen het herhaaldelijk geformuleerd hebben (Hadewijch: ‘Dat een es datmen hier begheert Minne met redenen’), die zijn leven bepalen sinds ‘de revolutie’ in hem woedt en woelt, ‘de enige revolutie, dat wil zeggen Christus’ – om de formule van de Franse antropoloog René Girard aan te halen. Zoals in vroegere werken (denk bijvoorbeeld aan ‘Kroniek van zoon die vader wordt’) wordt in Onze Lieve Vrouwe van de Schemering de link tussen herinnering (het geheugen, het vergeten) en bewustzijn gelegd. Vaak gaat Otten op zoek naar momenten en momentopnamen uit zijn verleden, zijn kindertijd: ‘Mijn bewustzijn is een oneindige verzameling verdwijnpunten’. Deze zoektocht heeft een extra dimensie gekregen sinds de auteur het mysterie van Pasen serieus is gaan nemen en de betekenis en schoonheid van de annunciatie en de visitatie voor de mensheid en voor zichzelf ontdekt heeft. Maar zijn perceptie van de werkelijkheid heeft hij ook verruimd en verscherpt dankzij het werk van collega-schrijvers die hij bewondert. Mede door het oeuvre van Patrick Modiano – romancier die het tegenovergestelde doet ‘als wat een historische romanschrijver’ zou doen — is hij anders naar de tijd gaan kijken: ‘Het idee dat de tijd alleen maar in één richting verstrijkt is een intellectuele gotspe, echt iets voor darwinisten, marxisten en Dawkins.’ ‘Soms denk ik’, voegt hij er aan toe, ‘dat de tijd, waar alle bewustzijnen uit verdwijnen en verdwijnen, op ons wacht. Desnoods een eeuwigheid.’ Een blik op de tijd (en de ruimte) die wellicht minder vreemd is in de ogen van sommige Andesbewoners – die zich de onzichtbare toekomst achter hun rug voorstellen – dan in die van de huidige verlichte westerlingen. Trouwens, in de Bijbel is de toekomst geen eindpunt op een meetlat, maar een ‘inbreuk’ in de tijd van iets geheel nieuws. Iets dat op ons toekomt.

Veel teksten van Willem Jan Otten kunnen worden gelezen als uitdieping van en commentaar op zijn eigen eerdere werk. Meerdere boeken en films waarover hij schrijft en waarover hij diepgravende inzichten formuleert, kunnen op hun beurt verhelderend zijn voor de lezer die een betere kijk wenst te krijgen op het werk van de Librisprijs-winnaar van 2005. Dat geldt bijvoorbeeld voor het oeuvre van René Girard – waar Otten in zekere zin enkele hoofdstukken aan toevoegt – en voor Stille Omgang van Willem Barnard, een boek dat de laatste jaren min of meer zijn ‘brevier’ is geworden. Een zin als: ‘Barnard springt van het ene inzicht naar de andere inval, terwijl de openbaring onverstoorbaar blijft stromen’ vertelt bijvoorbeeld heel veel over de poëzie en het proza van Otten.

Als de boeiendste pagina’s van Onze Lieve Vrouwe van de Schemering beschouw ik ‘De opspringzin’ (over Ida Gerhardt en haar geloof in het offer van Christus) en het essay ‘Borges’ gebed’, met het daaropvolgende gedicht ‘Geen gebed’. Het verband tussen poëzie en religie, tussen gedicht en gebed is inmiddels een kernmotief – de kern? – van Ottens schrijverschap gaan vormen. Een kern waar het geheim huist. Een kern die het geheim is. De Nederlander over de Argentijn: ‘Borges dramatiseert als geen ander de mens als een transcendent wezen, als een schepsel dat streeft naar het ene, dat hem doet samenvallen met zichzelf of met het oneindige, onbenoembare, onachterhaalbare – en in deze wens om de mens als zo’n wezen te begrijpen is Borges zelf transcendent.’ Als je de gedichten of prozateksten van Otten blijft lezen met de gangbaar materialistische bril, waan je je gauw in een kerk vol met pronkerige prullaria, terwijl hij je uitnodigt een doolhof binnen te treden waar kloven, afgronden en steile hellingen elkaar afwisselen. Afgronden zoals de ‘grammaticale afgrond’ die hijzelf ervaart wanneer hij geconfronteerd wordt met Procès de Jeanne d’Arc van Robert Bresson. Naast de diepzinnige passages over deze film (in ‘Verberg de ideeën’) brengt Otten ook een hommage aan andere regisseurs: Bergman, Tarkovski, Buñuel, Kubrick…

Het hoofdgerecht bestaat echter uit de vijf colleges die Willem Jan Otten aan de Freie Universität Berlin gaf en die de titel ‘Berlijnse geloofsbrieven’ hebben gekregen. Daarin geeft de auteur, via ‘een erotische literatuurbenadering’, een onmisbare uiteenzetting over zijn denk- en schrijfwijze, over zichzelf als ‘werkwijze’, over hoe en waarom hij betrokken raakt bij een verhaal, een toneelstuk, een film. Aan de orde komen de beweging van het zich inleven van de lezer en de toeschouwer in het personage (‘de beweging het personage in’) alsook het verhaal dat het geheim van alle verhalen en van het leven van de auteur bevat: het Paradijsverhaal.

De droom en het ontwaken, stilte en schemering, de wil en de wanhoop, zien en kijken, vertellen en zeggen, de verrijzenis en de wedergeboorte, verzoening en verlossing, de (h)erkenning en het onzichtbare, de pornografie en de liefde, maskers en spoken, zelfmoord en euthanasie, het lezen en ‘de besmette woorden’, het gezinsverband, de (stief)vader en Onze Vader, het mysterie (‘Een mysterie is een aanraking, niet een stelling’), dubbelganger en begeerte, het verlangen, het verdriet, het torsen en de troost, gebod en belofte, de vogels en de boten zijn enkele motieven en thema’s die Ottens gedachtegang begeleiden. Maar zoals de katholieke leer tot het kruis terug te brengen is, zou je ook het boek van Otten tot één woord kunnen reduceren: vrijheid. Een begrip dat hij uitwerkt in het stukje over de dichter Willem de Mérode en vooral in de Berlijnse colleges. ‘Hoe ik ook mijn best doe – wat vrijheid “is”, zal ik nooit kunnen weten los van het handelen van een mens, of mensen: van scènes en verhalen, dus. Het gaat altijd en per definitie om een daad, en dat die in vrijheid wordt gepleegd, dat wordt door de handeling opgevangen. Niet gevangen, om met Les Murray te spreken. Opgevangen.’ En: ‘Er is niets voor vrijheid te zeggen – het is, als je het bekijkt zoals de schrijver van Genesis het heeft bekeken, het enige waar mensen echt last van hebben. Ik vermoed dat dat één van de redenen is waarom dit verhaal maar niet ophoudt te fascineren. Het is zo schrikbarend realistisch. Mensen voelen zich grandioos omdat zij vrij zijn. Ze voelen zich tegelijkertijd nietig omdat ze vrij zijn. Vrijheid is dan ook precies waar zij het liefst vanaf willen.’

In de tijd dat ik mij in Nederland vestigde, wijdde de klassieke zender Radio 4 een programma aan Olivier Messiaen, die kort daarvoor overleden was. Een muziekcriticus maakte zich onsterfelijk door te zeggen dat de Fransman allicht de grootste componist van de twintigste eeuw was en dat het dus het verstand te boven ging dat hij katholiek was. Het werk van Willem Jan Otten is niet aan deze muziekcriticus besteed.

 

Daniel Cunin

 

 

Willem Jan Otten: Onze Lieve Vrouwe van de schemering: essays over poëzie, film en geloof, Van Oorschot, Amsterdam, 2009.

  

 

Willem Jan Otten op de Nacht van de Poëzie 2018 - VPRO Poëzie